Vijf maanden nadat de Duitsers Oostenrijk binnenvielen en het land bij Duitsland inlijfden (in nazi-termen de “Anschluss”) werd in augustus 1938 begonnen met de bouw van het concentratiekamp Mauthausen.

Mauthausen is een stadje aan de Donau, ongeveer twintig kilometer van Linz, de tweede stad van Oostenrijk. De keus van Mauthausen als plaats voor een concentratiekamp werd ingegeven door de aanwezigheid daar en in het nabijgelegen Gusen, van steengroeven die grote voorraden graniet bevatten. Door ter plaatse een concentratiekamp neer te zetten kon op een goedkope manier worden voorzien in arbeidskrachten.

De exploitatie van de steengroeven kwam in handen van de SS, die daartoe in april 1938 de firma Deutsche Erd- und Steinwerke GmbH (DEST) had opgericht. Het graniet was bestemd voor de immense bouwwerken waarmee Hitler verschillende steden een nieuw aanzien wilde geven, onder andere Linz, in de omgeving waarvan hij was geboren en dat hij tot een groot nationaal- socialistisch kunst- en cultuurcentrum wilde maken.

Op 8 augustus 1938 kwamen de eerste gevangenen aan. Driehonderd mannen werden uit het concentratiekamp Dachau overgebracht naar Mauthausen om ingezet te worden bij de bouw van het kamp.

Het bleef niet bij Mauthausen en het nevenkamp Gusen. In totaal heeft Mauthausen negenenveertig nevenkampen gehad, die over heel Oostenrijk verspreid lagen en waar tal van Duitse bedrijven vestigingen hadden, waar de gevangenen werden afgebeuld in de oorlogsindustrie.

De concentratiekampen waren officieel in drie categorieën (“Lagerstufen”) ingedeeld. Mauthausen en Gusen behoorden tot de zwaarste categorie, bestemd voor “streng gestraften, onverbeterlijken en ook crimineel meerdere malen veroordeelden en a-socialen, d.w.z. gevangenen die nauwelijks meer kunnen worden opgevoed”. Tot die onverbeterlijken en a-socialen behoorden in de ogen van de SS politiek andersdenkenden, Joden, zigeuners, jehova’s getuigen…

De indeling van Mauthausen in de zwaarste categorie betekende voor de gevangenen dat, naast de ondraaglijke zwaarte van het werk, mishandeling, marteling en moord hun dagelijks lot vormden. Kort gezegd was het cynische doel: “Zwangsarbeitseinsatz mit vorsätzlicher Vernichtung”, dwangarbeid gevolgd door vernietiging wanneer de gevangenen niet meer tot werken in staat waren, als zij al niet tijdens het werk in de steengroeve bezweken waren onder de last van de zware brokken graniet die via een 186 treden hoge trap naar boven moesten worden gezeuld.

Tussen 1938 en 1945 hebben meer dan 200.000 mannen, vrouwen en kinderen, van tientallen nationaliteiten, in Mauthausen en de nevenkampen gevangen gezeten. Meer dan 110.000 van hen werden vermoord of stierven ten gevolge van de ontberingen die zij moesten lijden. Onder deze slachtoffers waren meer dan 1600 Nederlanders