De jaarlijkse reünie van de Stichting Vriendenkring Mauthausen vond plaats op 3 april 2016 in Hotel CASA 400, Eerste Ringdijkstraat 4, 1097 BV Amsterdam, telefoonnummer 020 – 665 11 71. Het thema van deze bijeenkomst was, “Een onbekend verhaal: de Spaanse Burgeroorlog en Mauthausen”.

Programma:

• Vanaf 10:30 uur ontvangst met koffie of thee
• Om 11:30 aanvang van het programma
• Welkomstwoord door de secretaris Marjon de Klijn
• Voorstellen nieuwe bestuursleden
• Toespraak door dhr. Rien Dijkstra secretaris van de Stichting Spanje 36/39
• Slotwoord door de voorzitter Mirjam Ohringer
• 13:00 – 14:30 uur lunch

De Spaanse Burgeroorlog en Mauthausen

In juli is het tachtig jaar geleden dat de Spaanse Burgeroorlog uitbrak. Maar wat is de relatie tussen de Spaanse Burgeroorlog en Mauthausen?

Spaanse Burgeroorlog

In 1930 was Spanje een achtergebleven land. Een hoofdzakelijk agrarisch land met weinig industrie van betekenis. Het land was voornamelijk in het bezit van adellijke grootgrondbezitters en de kerk. De agrarische bevolking leefde op de rand van hongersnood. In het land was ongeveer 75% van de bevolking analfabeet en vrouwen hadden geen kiesrecht. Een progressieve regering wilde hier in 1936 verandering in brengen. Maar daar was niet iedereen het mee eens.

De Spaanse burgeroorlog begon in juli 1936, nadat een groep van conservatieve militairen probeerden de regering, verkozen in februari van datzelfde jaar omver te werpen.

Een gemakkelijke staatsgreep werd verwacht maar de militaire rebellen werden verrast door het massale volksverzet, met name in de grote stedelijke centra. In een kwestie van dagen, werd het land in tweeën gespleten, met één zone gecontroleerd door de wettig gekozen regering  (bekend als de Republikeinen) en de andere door de rebellen (ook wel aangeduid als de Nationalisten of fascisten).

Generaal Franco kwam al snel naar voren als de Nationalistische opperbevelhebber. Franco vroeg en kreeg onmiddellijk  uitgebreide militaire steun uit nazi-Duitsland en het fascistische Italië. De Republiek werd op zijn beurt gesteund door de Sovjet-Unie en, in mindere mate, door Mexico.

Daarnaast reisden uit zo’n vijftig landen vrijwilligers, om de Republiek met de daad te ondersteunen in hun strijd tegen het fascisme. De meesten van hen werden lid van de Internationale Brigades, een strijdmacht van buitenlandse vrijwilligers.

Drie jaar van bloedige gevechten volgden. De oorlog eindigde met een nationalistische overwinning op 1 april 1939; Franco zou Spanje regeren als een meedogenloze dictator tot aan zijn dood in 1975.

La Retirada

De uittocht naar Frankrijk, La Retirada, die begon tijdens de slag aan de Ebro wordt massief met de val van Barcelona op 26 januari 1939. De eerste drie maanden van dat jaar vluchtten meer dan  400.000 Republikeinen (burgers en soldaten) naar Frankrijk. Pyrénees-Orientales, een departement met een kwart miljoen inwoners, werd overspoeld. Ook vluchten er tienduizenden Spanjaarden naar Algerije.

Een van de meest bekende en dramatische foto’s van deze uittocht is de foto van de familie Gracia Bamala; de vader Mariano Gracia met zijn dochter Alicia (7 jaar) en haar twee broers, de kleine broer Amadeo Gracia (4 jaar), zonder voet, en de grote broer Antonio (12 jaar). Hij was de enige van de drie die ongedeerd was na het bombardement in 1937 van het dorp Monzón (provincie Huesca) waar zij leefden en hun moeder omkwam. De man die Amadeo aan de hand neemt, Tomàs Coll, is een inwoner van Prats de Molló. Tomàs, die in de eerste wereldoorlog een been verloren had, haalde deze familie op omdat deze niet durfde af te dalen naar Prats de Molló.

Na anderhalf jaar in Frankrijk te hebben verbleven stierf de vader en verzocht de familie de kinderen naar Spanje terug te sturen. Echter daar aangekomen werden zij naar het weeshuis overgebracht. Daar werden zij slecht behandeld omdat zij “slechte kinderen” waren, kinderen van de verliezers.

De interneringskampen

De meeste vluchtelingen worden onder erbarmelijke omstandigheden opgevangen in interneringskampen aan de kust zoals Saint-Cyprien, Argelès-sur-Mer of Le Barcarès of vlakbij de Pyreneeën zoals Gurs, Agde, Rivesaltes, Bram of Le Vernet.

Door de politieke omstandigheden van hun thuisland (zoals Duitsland, Oostenrijk, Italië) kunnen grote aantallen Interbrigadisten niet naar  huis afreizen en komen zij ook in deze interneringskampen terecht.

Het waren ook kampen waar later tijdens de Tweede wereldoorlog ook vele joodse menden en zigeuners terecht kwamen.

Vanaf april 1939 worden velen Spanjaarden door de Franse overheid gedwongen te werken in de ‘Compagnies de travailleurs étrangers’ (CTE).

Het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog en de nederlaag van Frankrijk maakt de situatie er niet beter op. Onder het Vichy bewind worden de Spanjaarden vanaf september 1940 tot dwangarbeid gedwongen onder de naam ‘Groupement de travailleurs étrangers’ (GTE).

Zij worden te werk gesteld in mijnen, land- en bosbouw of werken op de grote bouwplaatsen van Organisation Todt aan de Atlantische kust.

De Spanjaarden in Algerije worden onder andere tewerkgesteld aan de Trans-Sahara spoorlijn. Als zij in mei 1943 worden bevrijd door de Amerikanen sluiten velen zich aan bij de geallieerden en zullen zij in 1944 de geallieerde troepen (La Nueve) vormen die Parijs bevrijden.

Andere Spanjaarden vormen verzetsgroepen en Spaanse guerrilla brigades vormen onderdeel van de  ‘Forces françaises de l’intérieur’ (FFI).

Mauthausen

Spaanse werkers en verzetsstrijders die in Frankrijk waren gearresteerd werden afgevoerd naar de concentratiekampen in Duitsland en Oostenrijk. Het concentratiekamp Mauthausen was de belangrijkste plaats waar de Spaanse gevangenen werden opgesloten. Tussen de eerste aankomst in Mauthausen, 6 augustus 1940, en begin mei 1945 zijn duizenden Spanjaarden naar Duitsland en Oostenrijk getransporteerd.

In 1941 waren 60% van de gevangenen in Mauthausen Spaanse Republikeinen. Bij elkaar gehouden door hun politieke overtuiging waren de Spanjaarden goed georganiseerd; zij waren de enige hechte groep in het kamp. Later in 1943 vormde de Spaanse Republikeinen, steunend op hun expertise uit de Spaanse Burgeroorlog en hun contacten met de Tsjechische, Franse en Duitse leden van de Internationale Brigades, kleine clandestiene netwerken van verzet in het kamp. In de winter van 1944-1945, vormden deze groepen ook ondergrondse gewapende formaties, met wapens gestolen uit het kamparsenaal.

Desondanks heeft slechts 10% van de 8.000 Spaanse Republikeinen Mauthausen overleefd.

Ebensee

Op 4 mei 1945 komt er een opvallende groep gevangenen aan in Kamp Ebensee. Zij behoren tot het Valsemunters Todeskomando van kamp Sachsenhausen. Om de Britse economie en de Amerikaanse economie te destabiliseren werd onder de naam Operatie Bernhard, onder het strengste geheim, een groep gevangenen gedwongen valse bankbiljetten (Britse ponden en Amerikaanse dollars) aan te maken.

Deze groep gevangenen was van Sachsenhausen overgebracht naar Redl-Zipf, een nevenkamp van Mauthausen. De gevangenen van dit kamp waren voornamelijk republikeinse Spanjaarden en Interbrigadisten. Begin mei 1945, werd bevolen dat de groep naar Ebensee zou moeten gaan waar ze zouden worden vermoord. De SS had te weinig transportmiddelen tot zijn beschikking waardoor een deel van gevangenen lopend op weg ging naar Ebensee.

De Spanjaarden waren er al snel achter gekomen wie de gevangenen waren en welk lot hun dreigden. Door dat de Spanjaarden de mars traineerden kwamen de gevangenen op 5 mei in Ebensee aan. Daar was de SS-bewaking al gevlucht toen de gevangenen in het kamp Ebensee in opstand waren gekomen.

De opdracht was dat alle vervalsers tezamen geliquideerd zouden worden; de vertraagde aankomst van een deel van de groep had hun dus het leven gered.

Bevrijding

Op 3 mei 1945 nam een politie-eenheid uit Wenen de beveiliging in het kamp Mauthausen over en vertrokken de SS-officieren. Leden van het door gevangenen gevormde ‘International Comité’ beheerden het kamp tot dat eenheden van het Amerikaanse leger het kamp op 5 mei bevrijden.

De Spanjaarden vierden de bevrijding door het Amerikaanse leger met een groot spandoek boven de toegangspoort van het kamp met de tekst “De anti-fascistische Spanjaarden begroeten het bevrijdingsleger”.

Francisco Boix

Na de bevrijding van Mauthausen speelde de Spanjaard Francisco Boix Campo (Augustus 1920 Barcelona, Juli 1951 Parijs) een belangrijke rol in de veroordeling van oorlogsmisdadigers. In zowel het Neurenberg tribunaal als het Mauthausen-hoofdproces was hij een belangrijke getuige doordat hij fotomateriaal kon aanleveren over wat er in de kampen was gebeurd. In het Mauthausen-proces werden 61 mensen beschuldigd van oorlogsmisdaden in verband met het concentratiekamp Mauthausen en haar satellietkampen. Het proces eindigde met 61 veroordelingen.

De Spanjaarden Antonio Garcia en Francisco Boix werkten als gevangenen in Mauthausen bij de fotodienst van de SS en hielden daar zo’n tweeduizend foto’s achter. Deze foto’s gaven een indruk van de omstandigheden waarin de gevangenen in Mauthausen leefden en werden gedwongen om zwaar werk te doen. Ook leverden deze foto’s het bewijs dat bekende Nazi-leiders zoals Albert Speer en Ernst Kaltenbrunner  het kamp Mauthausen en de steengroeve Wienergraben hadden bezocht.

De Herinnering

Wat blijft is de herinnering. De herinnering aan verhaallijnen die bij elkaar komen en bij elkaar horen. Als je deze in isolatie beschouwd mis je veel. Daarom is het belangrijk dit internationaal erfgoed onder de aandacht te brengen. We delen een verleden, een heden en toekomst die betrekking heeft op democratische rechten, gelijkwaardigheid en gerechtigheid.